کشاورزی ارگانیک چیست؟
کشاورزی زیستی (کشاورزی ارگانیک، طبیعی)، گونه‌ای کشاورزی است که در تولید و فرآوری محصولات آن از کود های شیمیایی ، سموم ،هورمون و دگرگونی‌ها و دستکاری‌های ژنتیکی استفاده نشود و همه مراحل تقویت زمین، کاشت و برداشت با استفاده از نهاده‌های طبیعی همچون کود زیستی ،حشرات سودمند باشند.کشاورزی ارگانیک سیستمی تولیدی است که سلامت خاک، اکوسیستم ها و انسان را پایدار میسازد و بر فرایند بوم شناسانه، تنوع زیستی و چرخه های سازگار با شرایط محلی تکیه دارد .پیدایش کشاورزی زیستی در واقع برای برطرف کردن مشکلات جدی زیست محیطی،سلامت و ایمنی محصولات سامانه های رایج کشاورزی بوده است.ماهیت کشاورزی ترگانیک، مترادف با عدم کاربرد نهاده های شیمیایی صنعتی(مصنوعی) دانسته شده است. لذا این مقاله به بررسی نقش شیوه های مختلف کشاورزی زیستی در ایجاد تنوع و تولید پایدار محصولات کشاورزی، کنترل کاهش عوارض زیست محیطی در جهت رسیدن به توصعه ی پایدار استوار است.
در مقاله ی فوق گروه مهندسی افرا به توضیح این نوع از کشاورزی می پردازد.
گرچه دستاوردهای کشاورزی صنعتی در تولید مواد غذایی قابل انکار نیست اما پیامدهای منفی آن را نباید نادیده گرفت. آلودگی منابع آب و خاک، آلودگی مواد غذایی به بقایای مواد شیمیایی، فرسایش خاک و منابع ژنتیکی،افزایش گازهای گلخانهای و گرمایش زمین تنها بخشی از پیامدهای آن است. افزایش شیوع بیماری ها، همراه با ظهورآگاهی عمومی از خطرات ناشی از فرآوری مواد غذایی نگرانی نسبت به روش های ایمن تر و سالم تر در تولید مواد غذایی و تولید محصولات ارگانیک را مطرح کرده است. محصول ارگانیک محصولی است که در فرایند تولید آن ازهیچ نوع ماده شیمیایی مصنوعی اعم از کودها، سموم شیمیایی، آنتی بیوتیک ها و هورمون ها استفاده نشده است. گسترش کشاورزی ارگانیک به جای کشاورزی صنعتی نقش موثری در حفظ محیط زیست و زیست بوم کشاورزی، سلامت غذایی و ارتقاء اقتصاد کشاورزی دارد. اصلیترین منافع کشاورزی ارگانیک عبارتند از: حفاظت و حاصلخیزی خاکی در بلند مدت، سلامت و تولید محصولات گیاهی و دامی، بالابردن کیفیت و امنیت غذایی، بازار مناسب و صرفه اقتصادی.در ایران با توجه به شرایط خشک محیطی و فراوانی نیروی کار امکان تولید محصولات ارگانیک اقتصادی تر و آسان تراز بسیاری از مناطق جهان به نظر میرسد و از پتانسیل های بالایی در این زمینه برخوردار است.
کشاورزی زیستی یا ارگانیک
فرآورده های زیستی در ایران بیشتر با عنوان سالم و در اروپا و آمریکا با عنوان ارگانیک (Organic) یا بیولوژیک (Bio) شناخته می شوند. این محصولات مزه بهتر و ارزش غذایی بیشتری دارند و مقدار ویتامین ها در آنها غالبا بیش از محصولات رایج است. در کنار محصولات ارگانیک، عناوینی چون سالم و طبیعی نیز مطرح می شوند. هر چند هر سه دسته، محصولات بسیار با کیفیتی هستند که با سلامتی انسان سازگار هستند؛ اما در ادامه لازم است به تفاوت های اندکی که میان آنها وجود دارند، اشاره کنیم:
۱- محصولات طبیعی: این دسته از محصولات طعم و کیفیت خوبی داشته و بقایای مواد شیمیایی مصنوعی در آن ها وجود ندارد. این محصولات بر اساس شرایط آب و هوایی و خاک، در اقلیم های خاصی می رویند و از این رو در طول سال های متمادی هیچ گونه نهاده شیمیایی در آنها استفاده نشده است.
۲- محصولات ارگانیک: مهم ترین هدف از پرورش این محصولات، حفظ و پایداری خاک و اکوسیستم به عنوان ارزش های زیست محیطی می باشد. در تولید محصولات ارگانیک، حاصلخیزی خاک، سلامت محصول و عدم استفاده از مواد شیمیایی مصنوعی در تمام مراحل تولید تا عرضه مورد توجه قرار می گیرد.
۳- محصولات سالم: محصولات سالم کشاورزی دارای باقیمانده عناصر مصنوعی (سموم، آفت کش ها، فلزات سنگین و …) در حد مجاز برای سلامتی انسان می باشند. از این رو بایستی تحت کنترل استانداردها و قوانین تدوین شده، تولید شوند تا مقادیر مواد مذکور در محصولات، در محدوده مجاز قرار گیرند. دلایل تقاضا برای محصولات ارگانیک در سطح جهان: ۱- اولین دلیل مهم برای تقاضای جهانی نسبت به محصولات ارگانیک وجود خواص غذایی بهتر و طبیعی این محصولات نسبت به محصولات تولید شده در سیستم زراعی رایج و محصولات اصلاح شده است .مطالعات نشان می‌دهد ارزش غذایی و ویتامینها در غالب محصولات ارگانیک و اصلاح نشده بسیار بیشتر از محصولات سیستم رایج است از این جمله می‌توان به محتوی بیشتر ویتامیهایی مانند ویتامین B-C و ویتامین E و لیکوپن و مواد معدنی همچون منیزیم آهن و روی در محصولات باغی مانند گوجه‌فرنگی و وجود آنتیاکسیدانها و اسیدهای آمینه مفید در سایر محصولات اشاره کرد. ۲- دومین دلیل تقاضا برای این محصولات مطابقت زیست محیطی این محصولات چه از فرایند تولید تا انتقال به مصرف کننده و نیز سیستم جامع اکولوژیکی مدیریت این مزارع است که حداقل آسیب زیست محیطی و حداکثر تطابق آن با سیستم‌های طبیعی در بر دارد. ۳- آخرین دلیل برای درخواست تولید محصولات ارگانیک در سطح دنیا وجود باورهای مذهبی و اخلاقی است که این باور ها محیط زیست را بعنوان محیطی برای پرورش نسل‌های گذشته حال و آینده و به جهت تولید غذا برای نسل‌های مختلف در نظر می‌گیرد وهر گونه صدمه زدن به آن را از لحاظ اخلاقی و یا مذهبی را محکوم می‌کند . اخبار حاکی از آنست که حتی مسیحیان آمریکا در سال جدید میلادی اقدام به خرید کاج‌های نوئلی که بصورت ارگانیک تولید شده بود می‌کردند و تمایل بیشتری نسبت به خرید این محصولات و وجود داشته و این تمایل تنها در مواد غذایی خلاصه نمی شود.
اهداف مهم کشاورزی زیستی:
1- تولید غذا با کیفیت و کمیت کافی ومناسب
2- حفظ وافزایش حاصلخیزی خاک در درازمدت
3- ایجاد توازن هماهنگ بین تولید محصولات کشاورزی
4- کاهش انواع آلودگیها در آب وخاک و هوا
5- حفظ سلامتی کشاورزان و تولیدکنندگان ازطریق ایجاد اکوسیستم سالم
6- تولید غذای سالم و متنوع
7- تولید منسوجات با دوام و کیفیت
8- حفظ تنوع ژنتیکی سیستم های تولید
9- حفاظت از منابع آب وگونه های زیستی و بهره برداری صحیح ازآنها و درنهایت حفظ محیط زیست
10- افزایش درآمدکشاورزان وتولیدکنندگان وکاهش هزینه های تولید در مناطق کم بازده
علت ازدیاد تقاضای روش ارگانیک
۱-نخستین دلیل مهم برای تقاضای جهانی محصولات زیستی، وجود مزه بهتر، خواص غذایی بیشتر و طبیعی این محصولات نسبت به محصولات تولید شده در سیستم زراعی رایج و محصولات اصلاح شده‌است. مطالعات نشان می‌دهدارزش غذایی و ویتامین ها در غالب محصولات زیستی و اصلاح نشده بسیار بیشتر از محصولات سیستم رایج است از این جمله می‌توان به محتوی بیشتر ویتامین‌هایی مانند ویتامین b ویتامین C، ویتامین e و مواد معدنی همچون منیزیم، آهن و روی در محصولات باغی مانند گوجه فرنگی و وجود آنتیاکسیدانها و اسیدهای آمینه مفید در سایر محصولات اشاره کرد.
۲-دلیل دیگر تقاضا برای این محصولات سازگاری زیست‌محیطی این محصولات چه از فرایند تولید تا انتقال به مصرف‌کننده و نیز سیستم جامع اکولوژیکی مدیریت این مزارع است که حداقل آسیب زیست‌محیطی و حداکثر سازگاری آن با سیستم‌های طبیعی را دربردارد.
۳-یک دلیل دیگر برای درخواست تولید فراورده‌های زیستی در سطح دنیا، وجود باورهای اخلاقی و دینی است که این باورها محیط‌زیست را به عنوان محیطی برای پرورش نسل‌های گذشته حال و آینده و به جهت تولید غذا برای نسل‌های مختلف در نظر می‌گیرد و هر گونه صدمه زدن به آن را از لحاظ اخلاقی یا مذهبی را محکوم می‌کند.
مزایا و چالش‌های کشاورزی ارگانیک
مزایا
شادابی خاک را تقویت می‌کند و از فرسایش جلوگیری می‌کند: کار اصلی کشاورزی ارگانیک، کارهایی برای تقویت و احیاء خاک است، از جمله محصولات پوششی، تناوب کشت و حداقل کاشت. این روش‌ها سلامت طبیعی خاک را تقویت می‌کنند و به خاک در انسجام بیشتر کمک می‌کنند و فرسایش را به حداقل می‌رسانند.
تغییرات آب و هوایی را کاهش می‌دهد: تولید کودهای شیمیایی کشاورزی به سوخت‌های فسیلی وابسته است و اجتناب کشاورزی ارگانیک از این موارد باعث کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی می‌شود. همچنین، اقدامات ارگانیک با نگه داشتن کربن در خاک به کاهش انتشار گازهای گلخانهای کمک می‌کند.
تنوع زیستی را بیشتر می‌کند: کشاورزی ارگانیک به حفظ تنوع گیاهی و جانوری بیولوژیکی، گرده افشان‌ها و شکارچیان آفات کمک می‌کند.
استفاده از محصولات تراریخته GMO را محدود می‌کند: هنوز باید در مورد تاثیر استفاده از مواد اصلاح شده ژنتیکی چیزهای زیادی یاد گرفته شود. کشاورزی ارگانیک از این موارد تا زمانی اجتناب می‌کند که اطلاعات بیشتری جمع آوری نشده‌اند.
چالش‌ها
هزینه‌های اجرای بالا: هرچند کشاورزان ارگانیک از هزینه‌های مربوط به ورودی‌های خارجی اجتناب می‌کنند، اما فرایند کشاورزی ارگانیک بسیار پرمصرف است و شامل بسیاری از هزینه‌های اجرایی دیگری است که تحملش برای کشاورز دشوار است.
متمرکز بر آموزش: بسیاری از روشهای کشاورزی ارگانیک برای کشاورزان مدرن ناشناخته هستند، و بنابراین برای یادگیری روشهای مناسب و بهترین عملکردها به آموزش گسترده نیاز دارند.
درآمد نامشخص: از آنجا که کشاورزی ارگانیک به تناوب کشت وابسته است، همه محصولات برای کشاورزان درآمد یکسانی ندارند. سیستم جریان اصلی وابستگی به یک یا چند محصول را تقویت می‌کند.
آسیب پذیری در برابر خسارت‌های عمده: بدون اتکا به کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات، ممکن است کشاورزان در خطر از دست دادن بخش‌های زیادی از محصولات باشند. آموزش و پشتیبانی برای ایجاد سیستم پایداری که محصولاتی با بازده کافی برای کشاورزان تولید کند ضروری است.
یکی از تصورات اشتباه در مورد کشاورزی ارگانیک آن است که این شیوه کشاورز بی نیاز از کاربرد مواد شیمیایی می باشد. باید توجه داشت که ساختمان تمام موجودات زنده و غیرزنده، از ترکیبات شیمیایی تشکیل شده است. در حقیقت باید این طور گفت که آن دسته از مواد شیمیایی که به صورت طبیعی به دست آمده اند در کشاورزی ارگانیک و در حاصلخیز نمودن خاک یا حفاظت گیاهان و پرورش دام، استفاده می شوند. البته کشاورزی ارگانیک، سیستمی است که با کاربرد مستقیم یا مصرف همیشگی آن دسته از مواد شیمیایی که به راحتی به فرم قابل حل درمی آیند همچنین کاربرد هر گونه ماده ضد حیات حتی اگر منشا طبیعی داشته باشد، مخالف است. در جایی که استفاده از این ترکیبات الزامی باشد، باید آنهایی به کار بره شوند که کمترین تاثیر سو را در سیستم به جای گذارند.
چالش هاي كشاورزي ارگانيك در ايران:
- ديدگاه سياست گزاران بخش كشاورزي : يكي از دلايل بي توجهي نسبت به كشاورزي ارگانيك در ايران همانند ديگر كشورهاي در حال توسعه افزايش جمعيت و تصميم آنها بر توليد هرچه بيشتر براي دستيابي به امنيت غذايي و فداكردن كيفيت براي رسيدن به كميت.
- به طور كلي كشورهايي كه يك دوره طولاني مدت جنگ را پشت سر گذاشته اند فاقد سرمايه هاي زير ساخت ها و زمان كافي براي گسترش روشهای پايدار كشاورزي هستند و مهمترين اولويت آنها ، امنيت غذايي ميليونها انسان گرسنه است. ولي اين موارد را ن مي توان نسبت به عدم گسترش كشاورزي ارگانيك در ايران توجيه كرد مثال هندوستان واندونزي از كشورهاي در حال توسعه با انفجار جمعيتي سنگين تر از ايران هستند كه به ترتيب ۱۵۰۷۹۰ هكتار و ۱۷۷۸۳ هكتار سطح زير كشت ارگانيك گواهي شده.
تفاوت کشاورزی ارگانیک و غیر ارگانیک
در کشت ارگانیک کشاورزان بر روی روش های بهبود خاک با افزایش مواد مغذی موجود در آن فعالیت می‌کنند، خاک ها پایداری بیشتر دارند و کشت به مدت طولانی تری می تواند روی آن ها انجام شود اما در کشت غیر ارگانیک برای فراهم کردن این شرایط از کودهای شیمیایی و سنتز شده استفاده می شود استفاده از این مواد باعث رشد سریعتر بذر ها می شود.
در روش غیر ارگانیک آب استفاده شده برای آبیاری ممکن است به مواد شیمیایی مثل کود و سم آلوده باشد و به محیط زیست و انسان ها آسیب برساند. جدای از این مسائل کشاورزانی که کشت غیر ارگانیک انجام می‌دهند در معرض مواد شیمیایی بسیاری مثل آفت کش ها و سموم و غیره هستند و سلامت آن ها ممکن است مورد تهدید قرار بگیرند.
اهداف کلی کشاورزی ارگانیک عبارتند از:
تولید مواد غذایی سالم و عاری از مواد شیمیایی
حفاظت کلی از محیط زیست از طریق مدیریت پایدار (حفاظت از خاک و سفره های آب زیرزمینی ، تضمین تنوع زیستی)
استفاده پایدار از انرژی و منابع طبیعی (مانند آب ، خاک ، مواد آلی)
حفظ و افزایش حاصلخیزی و فعالیت بیولوژیکی خاک
محافظت از سلامت کشاورزان در برابر قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی مضر.
برای اطمینان از رفاه و آسایش حیوانات و حیات وحش .
قوانین و قوانین دقیق برای تکنیک های تولید و اقدامات کنترل محصولات ارگانیک به قوانین ملی و جامعه بستگی دارد و ممکن است از کشوری به کشور دیگر متفاوت باشد.
سخن آخر
کشاوری ارگانیک با توجه به سلامت بدن و بهداشت تغذیه امروزه بسیار مورد توجه است.کشاورزی ارگانیک برای تنوع زیستی بسیار مناسب است. تنوع زیستی به انواع تنوع در زمین مانند تنوع ژنتیکی ، تنوع گونه و تنوع اکوسیستمی اشاره دارد.
